آفات و بیماری گندم و جو

مقدمه

هم گندم و هم جو یکی از مهم‌ترین غلات صنعتی هستند ، و جزئی جدایی ناپذیر از سفره‌ی غذای انسان‌ها محسوب می‌شوند .
از طریق بازدید میدانی و مداوم ، کنترل دقیق و حساب‌شده‎ ، بیماری‌های گندم و جو و کنترل علف‌های هرز، تا حدی می‌توانید از بروز آفات و بیماری های مهم در جو و گندم جلوگیری کرد . اما در صورت مواجه شدن با این آفات در مزرعه چه باید کرد؟ با ما همراه باشید تا راه‌های کنترل و مبارزه با بیماری‌ها و آفات مهم گندم و جو را بیشتر بشناسیم.
اولین رمز یک کشت پرمحصول ، استفاده از بذری با کیفیت بالا و خاک کشاورزی مناسب است. مواردی مثل استفاده از بذرهای استاندارد ، یکدستی و درجه خلوص بذر ، جوانه‌زنی یکنواخت و سریع بذر ها ، کاهش تعداد دانه‌های علف‌های هرز در محل لانه‌ی بذر گیاه اصلی و به حداقل رساندن ظهور علف‌های هرز ، به نوعی تضمین کننده‌ی سلامت بذر اصلی در محصول و مزارع شماست.

بیماری‌ها و آفات مهم گندم و جو را بهتر بشناسید!

هرچند می‌توان گاهی از گندم و جو به عنوان بذر برای فصل بعدی رشد استفاده کرد اما بسیاری از کارشناسان کشاورزی این کار را پیشنهاد نمی‌کنند . دلیل آن هم آشکار است! چرا که از نظر بهداشت گیاهان ، استفاده از بذر نگهداری‌شده در مزرعه برای فصل بعدی کشت، ممکن است عوامل بیماری‌زای گیاهی را به نسل بعدی محصولات منتقل کند . به عبارت دیگر، کاشت بذر ذخیره، احتمال ابتلا به بیماری‌های آینده‌ی گیاه، رشد چندین برابری علف‌های هرز و جذب آفات بیشتر را افزایش می‌دهد. همچنین این اقدام بر روی درصد قوه نامیه نیز اثر گذار است و باعث کم شدن قوه نامیه می شود .
معمولا عوامل بیماری‌زای گیاهان به فاکتور بیرون‌بذری یا درون‌بذری بستگی دارند. عوامل بیماری‌زای درون بذری، قدرت این را دارند که روی جوانه‌زنی، قدرت بذر و هم‌چنین رشد گیاه تاثیر بگذارند. در حالی‌که عوامل برون‌بذری، بیشتر روی خود گیاه تاثیر می‌گذارد. ما در ادامه‌ی مقاله، ابتدا با این عوامل بیماری‌زا آشنا می‌شویم، سپس به آفات خواهیم پرداخت.

بیماریهای مهم گندم و جو

سیاهک پنهان گندم و جو

سیاهک پنهان را سیاهک بدبو (stinking smut) در سال 1326 در ایران گزارش شده و در تمام مناطق گندم کاری دنیا وجود دارد. از ایران گونه های ( T.triticoides ، T.controversa ، T.caries T.foetida ) به عنوان عامل این بیماری گزارش شده است که سیکل زندگی آنها مشابه هم است و هر چهار گونه زمستان به صورت تلیوسپور روی بذر و گاهی در خاک سپری کرده و حدود 5 سال می توانند در خاک باقی بمانند . هنگام کاشت بذور آلوده ، تلیوسپور جوانه زده و تولید اسپوریدیوم اولیه و ثانویه میکند و این اسپوریدیوم ها وارد گیاهچه شده و به بالای ساقه گندم رفته و هنگام تشکیل خوشه افزایش یافته و به سرعت در تمام دانه ها انتقال پیدا میکند.

✅برای پیشگیری و کنترل :ضد عفونی بذور با قارچ کش های مناسب بهترین روش کنترل است

سیاهک آشکار گندم و جو

این بیماری که با نام Ustilago tritici-U. nuda نیز شناخته می شود . در سال 1326 از ایران گزارش شده و در اکثر نقاط ایران نیز وجود دارد . این بیماری بعد از سیاهک پنهان گندم در درجه دوم اهمیت قرار دارد . تلیوسپورهای این قارچ پس از جوانه زدن ، بازیدیوم تولید می کنند که سلول های آن جوانه زده و هیف های تک هسته ای کوتاه با فاکتورهای جنسی مختلف تولید می کنند . دو هیف با فاکتور جنسی مختلف به روش سوماتوگامی ترکیب و ریسه دی کاریوتیک تولید می کنند . زمستان گذاری قارچ به صورت میسیلیوم دو هسته ای درون دانه ها می باشد که با کاشت بذر فعال شده و گیاهچه آلوده تولید می کند . قارچ همراه با رشد گیاه خود را به طریق بین سلولی به محل تشکیل خوشه رسانده و سنبله را آلوده می کند و در دانه آنها ریسه قارچ به میلیون ها تلیوسپور سیاه تبدیل میشود که پس از ترکیدن به وسیله باد و حشرات روی گلهای گندم های سالم میرود . تلیوسپور روی گل آذین جوانه زده و تولید هیف های کوتاه دو جنسی مخالف می کند که با آمیزش آنها هیف های دو هسته ای تولید میشود . این هیف ها از راه کلاله به دیوار تخمدان جوان رسیده و تا موقع جوانه زدن در بافت های جنینی به صورت غیر فعال باقی می ماند .

بوته های آلوده زودتر به خوشه رفته و تمام خوشه تبدیل به توده های سیاه رنگ تلیوسپورهای قارچ میشود . تلیوسپورها تک سلولی کروی با دیواره ضخیم و قهوه ای رنگ هستند . این تلیوسپورها به وسیله باد و حشرات منتشر و گل های سالم را آلوده می کند . از خوشه ی گیاه آلوده فقط محور اصلی باقی می ماند .

✅کنترل : قبل از کشف قارچ کش های سیستمیک به وسیله آب داغ بذور را ضدعفونی می کردند . استفاده از سموم سیستمیک جهت ضدعفونی بذر در حال حاضر بسیار موثر است.

فوزاریم خوشه گندم و جو

این بیماری که با نام Fusarium graminearum نیز مشهور است ، توسط نوعی قارچ ایجاد می‌شود که خسارات سنگینی به محصول گندم و جو وارد می‌نماید . علاوه بر این ، بسیاری از پزشکان و دام‌پزشکان بیماری فوزاریم خوشه گندم را برای جان انسان‌ها و حیوانات خطرناک تلقی می‌کنند . لکه‌های سفید رنگ دانه و پوکی و سبکی آن ، تغییر رنگ و سفید شدن خوشه‌ی گندم و جو از نشانه‌های این بیماری‌ است .
✅کنترل : زراعت تناوبی(حداقل برای دو سال پیشنهاد می‌شود.) ، بررسی دقیق گونه‌ی بذر و انتخاب بذری که کمترین احتمال فوزاریوم را دارد ، ضدعفونی بذر و افزایش روزهای کاشت بذر ، به همراه استفاده از قارچ‌کش‌ های مناسب توصیه می‌شود.

بیماری سپتوریوز گندم

این بیماری با نام Septoria tritici & S.nodorum نیز شناخته می شود . علائم بیماری روی برگهای پایین گیاه در مجاورت خاک لکه های زرد و کوچک ظاهر که به تدریج لکه ها بزرگ و نکروز و قهوه ای مایل به قرمز می شوند . لکه های به شکل بیضی و یا نامنظم هستند و به تدریج زرد کدر می شوند و در وسط آنها نقاط سیاه که پیکنیدهای قارچ هستند تشکیل میشود . در شرایط مناسب بیماری روی برگها ، غلاف و خوشه ها و پوشینه های بذر توسعه می یابند که آلودگی روی قاعده برگها باعث خشکیدگی تمام برگ میشود.

✅کنترل : استفاده از ارقام مقاوم،تناوب،انهدام بقایای گیاهی و رعایت بهداشت زراعی و ضد عفونی بذور میتواند بیماری را کنترل کند.

پاخوره گندم

یکی از مهم‌ترین بیماری‌های ریشه‌ای گندم است که توسط قارچ Gaeumannomyces graminis var. tritici ایجاد می‌شود. این عامل بیماری‌زا بر روی جو هم تاثیر می‌گذارد و به علت کوتاهی گیاه و رسیدن زودرس آن، دانه‌ها چروکیده می‌شوند و محصول با خسارت و زیان مالی قابل توجهی روبرو خواهد شد. ریشه‌های گیاه پس از ابتلا به این قارچ، سیاه شده و استحکام خود را از دست می‌دهند. به علت شکنندگی گیاه، به احتمال زیاد ساقه پس از سر در آوردن از خاک خواهد شکست.
✅ مهم‌ترین راه کنترل بیماری پاخوره گندم را کشت تناوبی می‌دانند. در طی دو الی چهار سال آینده، از گیاهان مقاوم به این قارچ (عدس، لوبیا، باقلا، نخود فرنگی و…) استفاده می‌شود. برخی میکروارگانیسم‌ها نیز مانند سودوموناس فلورسانس می‌توانند از ریشه در برابر این بیماری محافظت کنند.

ناخنک غلات

در ارگوت یا ناخنک غلات (ERGOT )نوعی قارچ به نام Claviceps purpurea وجود دارد، که بیماری مشترکی بین گندم و جو است، ولی به ندرت در جو دو سر دیده می‌شود. مصرف گندم و جو آلوده به این گیاه می‌تواند باعث ارگوتیسم در انسان و سایر پستانداران شود. آسکوسپور این قارچ با چسبیدن به گیاه، ماده‌ی چسبناک زرد رنگی را بر روی گیاه ایجاد می‌کند و کم کم موجب سختی و سیاه شدن اندام‌های گندم و جو می‌شود. احتمال خسارت دادن جو در این بیماری، از گندم کمتر است؛ اما از آن‌جایی‌که باعث جذب حشرات می‌شود، به سرعت گسترش می‌یابد.
✅ برای جلوگیری از این قارچ، توصیه می‌شود که حداقل یک الی دو سال با زراعت تناوبی، برای کاشت غلات فاصله بیندازید (می‌توانید ذرت، سویا یا یونجه بکارید)؛ یا از قارچ‌کش‌های موجود در بازار استفاده کنید.

آفات مهم گندم و جو

سوسک سیاه گندم

لارو این حشره با تغذیه از بذر گندم، عملا جلوی جوانه زدن آن را می‌گیرد و توان نابود کردن گندم را هم دارد!
✅ میکروارگانیسم‌های خاص، مورچه‌ها و پرندگان، تناوب زراعی و شخم‌زدن یا ضدعفونی بذر گیاه با سموم شیمیایی

شته سبز گندم

حشره‌ای سبز رنگ و کوچک که با چسبیدن به برگ‌های گندم و جو، باعث خسارت به گیاه می‌شود و موجب تضعیف گیاه یا حتی نابودی آن می‌شود.
✅ برای کنترل : اسپری کردن محلول‌های ضد شته‌ی سبز بر روی گیاه یا استفاده از سموم سیستماتیک

شته روسی گندم و جو

این شته نیز رنگی سبز متمایل به زرد دارد و درست مانند شته سبز گندم، با مصرف شیره‌ی گندم و جو، موجب تضعیف و حتی نابودی گیاه می‌شود.
✅ کنترل: سم‌پاشی یکی از بهترین روش‌های جلوگیری از شیوع این آفت است.

سوسک قهوه‌ای گندم

لارو این حشره نیز درست مانند سوسک سیاه، از جوانه‌ی گندم تغذیه کرده و موجب نابودی گیاه می‌شود.
✅ کنترل : شخم مکانیکی یا دستی عمیق، سم‌پاشی با حشره کش های لارو سوسک قهوه‌ای

پروانه خوشه‌خوار گندم

لارو این حشره با تغذیه از دانه‌های گیاه گندم و جو، موجب نابودی و خسارت به زراعت می‌گردد.
✅ کنترل: برداشت سر وقت محصول و عدم تاخیر در برداشت آن، با شخم زدن عمیق و سروقت و سم‌پاشی

ملخ‌های گندم و جو

ملخ صحرایی

این نوع از ملخ‌ها که نقش بسیار مهمی در تخریب محصولاتی هم‌چون گندم و جو دارند، یکی از آفات اصلی غلات محسوب می‌شوند. این دسته از آفات معمولا به صورت دوره‌ای به محصولات حمله می‌کنند. این آفات که معمولا در آفریقا، عربستان، ایران و کشورهای غرب آسیا به وفور یافت می‌شوند؛ می‌توانند به طور دسته‌جمعی به محصولات گیاهی مانند گندم و جو حمله کنند و تمامی محصولات را مصرف نمایند.

✅ کنترل: برداشت سر وقت محصول و عدم تاخیر در برداشت آن، با شخم زدن عمیق و سروقت و سم‌پاشی، دستگاه‌های سم‌پاش مخصوص و استفاده از سموم شیمیایی به صورت گسترده، در سریع‌ترین حالت ممکن جلوی این حشرات را می‌گیرد.

ملخ ایتالیایی

این آفت که معمولا طول عمرش به یک سال می‌کشد، بیشتر در اروپای مرکزی و کشورهای اطراف دریای مدیترانه، شمال آفریقا و آسیای مرکزی خود را نشان می‌دهد. این ملخ‌ها معمولا اندازه‌ی کوچکی دارند. درست مانند تصویر زیر دو شاخک دارند و از همه مهم‌تر، می‌توانند تمامی پوشش گیاهی منطقه را بخورند. معمولا این حشرات در ماه‌های جولای تا اکتبر ظاهر می‌شوند و به دمای گرم و خشک علاقه دارند.

✅ کنترل : برداشت سر وقت محصول و عدم تاخیر در برداشت آن، با شخم زدن عمیق و سروقت و سم‌پاشی، دستگاه‌های سم‌پاش مخصوص و استفاده از سموم شیمیایی به صورت گسترده، در سریع‌ترین حالت ممکن جلوی این حشرات را می‌گیرد.

ملخ مراکشی

این عضو خانواده‌ی ملخیان، بیشتر در شمال آفریقا، جنوب و شرق اروپا و آسیای غربی پیدا می‌شود. اگرچه این دسته از ملخ‌ها به صورت انفرادی زندگی می‌کنند، منتهی گاهی بسته به شرایط ممکن است تعدادشان رو به ازدیاد بگذارد. به این صورت، احتمال این امر وجود دارد که گروهی تشکیل دهند و باعث ویرانی زمین‌های گندم و جو شوند.
لارو این حشره با تغذیه از دانه‌های گیاه گندم و جو، موجب نابودی و خسارت به زراعت می‌گردد.
✅ کنترل : برداشت سر وقت محصول و عدم تاخیر در برداشت آن، با شخم زدن عمیق و سروقت و سم‌پاشی، دستگاه‌های سم‌پاش مخصوص و استفاده از سموم آفتکش به صورت گسترده، در سریع‌ترین حالت ممکن جلوی این حشرات را می‌گیرد.

سن گندم

معروف به Eurygaster integriceps از خانواده‌ی ساس‌ها، که بومی کشورهای شمالی آفریقا، بالکان و غرب و مرکز آسیاست. این نوع ساس، یکی از آفت‌های اصلی غلات، علی الخصوص گندم و جو به شمار می‌رود. این حشره حدود یک ماه زندگی می‌کند. بعلاوه به صورت دسته‌هایی در قسمت زیرین برگ‌ها یا روی ساقه‌ی گیاه میزبان تجمع می‌کنند. پوره‌ی این آفت، از 20 الی 45 روز از غلات شما تغذیه می‌کنند. علاوه بر این، در دمای بین 20 الی 24 درجه، بهترین شرایط رشد را دارند.
✅ برای کنترل این آفات راه‌های گوناگونی وجود دارد، که به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم: پارازیتوئیدها، سموم شیمیایی، قارچ‌های پاتوژنی.

تریپس گندم

از راسته‌ی Thysanopteraها که طول‌شان نهایتا به 1 میلی‌متر می‌رسد. این حشرات با سوراخ کردن و مکیدن محتویات گیاهانی مانند گندم، از مواد مغذی گیاه تغذیه می‌کنند. این حشرات که بیشتر به رنگ قهوه‌ای دیده می‌شوند، بیشتر در فصل بهار سروکله‌شان پیدا می‌شود. پوره‌ی قرمز رنگ این آفت می‌تواند به ساقه‌ی گیاه و انشعاب ساقه و برگ‌ها بچسبد و به صورت گروهی، مواد مغذی گندم و جو را مصرف کند. معمولا دانه‌ی گندم، پس از حمله‌ی این آفت سبک شده و موجب کاهش محصول می‌گردد.
✅ کنترل : شخم زدن عمیق زمین، سموم شیمیایی، پارازیتوئیدهایی مانند Hymenopteraها، حشره‌کش‌های بیولوژیکی مانند قارچ‌های Beauveria bassiana و Verticillium lecanii

نماتُد گال گندم

نوعی انگل که موجب قهوه‌ای یا سیاه شدن دانه‌ی گندم می‌شود. معمولا استفاده از بذر بیمار به این گال، باعث انتشار این بیماری شده و حین رشدِ ساقه‌ی گندم خود را آشکار می‌کند.
✅مدیریت بذرها و استفاده از بذر سالم، تناوب زراعی به مدت 1 تا 2سال، قارچ‌های پاتوژنی، تمیز کردن بذرها با کمک محلول آب نمک 20 درصد، جداسازی مکانیکی

شپشک ریشه گندم

نام علمی شپشه گندم  Porphyrophora tritici می باشد .این آفت روی ریشه و طوقه گندم مستقر و از شیره ی گیاهی تغذیه میکند و باعث کوتاه ماندن و ضعیف شدن بوته میشود و عملکرد گیاه را کاهش میدهد. باید توجه داشته باشید که حشره ماده این آفت در اواسط تا اواخر خرداد در داخل خاک تخم ریزی میکند و دوره جنینی این تخم ها طولانی و در اوایل مهر ماه از تخم ها بیرون می آیند و پوره سن یک به روی ریشه گندمیان میرود .یکی از علتهای مهم گسترش این آفت عدم رعایت بهداشت زراعی است .در هنگام برداشت شما باید دقت کنید تا دانه های گندم به روی زمین نریزند و آهنا را کامل جمع آوری کنید.

---

پیشنهاد اگری راز

---

جمع بندی

بیماری‌ها و آفات مهم گندم و جو، نقش بسیار اساسی در میزان برداشت محصول نهایی شما دارند. این نوع از بیماری‌ها اگر به سرعت جلوگیری و کنترل نشوند، می‌توانند تاثیر و مستقیمی بر روی سلامت و کیفیت محصول، یا حتی سفره‌ی غذای انسان‌ها بگذارند. بنابراین توصیه می‌شود از بذر سالم و باکیفیت استفاده شود. در صورت نیاز به سم‌پاشی، قبل از گسترش بیشتر آفات و بیماری، جلوی آن گرفته شود. از همه‌ مهم‌تر، بررسی مداوم محصول و چکاپ آن هرگز نباید پشت گوش انداخته شود.

منابع

• https://www.alberta.ca/fusarium-head-blight-best-management-practices.aspx
• https://en.wikipedia.org/wiki/Claviceps_purpurea

با ما همراه باشید

با ارائه برترین مقالات و مطالب روز کشاورزی توسط کارشناسان فنی

  **اگری راز ،راز رویش ها**