ورس غلات به عنوان یکی از مهمترین مشکلات کشاورزی، سالانه خسارات چشمگیری را به محصولات وارد می کند. این پدیده بیشتر ناشی از وزش بادهای شدید و عوامل محیطی است که منجر به کاهش عملکرد، کیفیت و درآمد کشاورزان می شود. در واقع غلات نقش حیاتی در تأمین غذا، در جوامع مختلف را دارند که پیشگیری و کنترل ورس در تامین نیاز غذایی از اهمیت بالایی برخوردار است. در این مقاله به بررسی شناخت و کنترل ورس در غلات می پردازیم.

برای مشاوره قبل از خرید کود کشاورزی با شماره 09175392010 تماس بگیرید.

ورس در محصولات کشاورزی چیست؟

عارضه ورس به خوابیدگی و خم شدن ساقه گیاهان زراعی، به خصوص غلاتی مانند گندم، جو و برنج گفته می شود که اغلب در اثر عوامل مختلفی مانند بادهای شدید، باران های سنگین، آبیاری نامناسب، تراکم کشت بالا و یا ضعف در ساقه گیاه رخ می دهد. ورس موجب کاهش شدید عملکرد و کیفیت محصول می شود، چرا که خوابیدگی گیاهان، فتوسنتز را کاهش داده و برداشت مکانیزه را دشوار می کند. همچنین احتمال آلودگی به بیماری های قارچی و آفات را افزایش می دهد.

 خوابیدگی یا ورس یکی از شایع ترین معضلات در کشت غلات است؛ زیرا ساقه های بلند و سنگین شدن خوشه ها به خصوص در مراحل انتهایی رشد احتمال ورس را افزایش می دهد. خوابیدگی در گیاهان به دو حالت انجام می شود:

1. ورس ریشه ناشی از ضعف اتصال ریشه به خاک
2. ورس ساقه به علت ضعف مکانیکی ساقه

عوامل موثر در ورس گندم و غلات

عوامل موثر در ورس گندم و غلات شامل موارد زیر می شومد:

• ژنتیک گیاه: ارقام پایه بلند نسبت به ارقام پایه کوتاه به ورس غلات مستعدترند.
• تراکم کشت بالا: تراکم کشت بالا موجب کاهش استحکام ساقه ها و ضعف در آن ها می شود. زیرا  گیاهان در تراکم بالا نور و مواد غذایی را نمی توانند به خوبی دریافت کنند و در نهایت موجب ضعف گیاه و پدیده ورس می شود.
• شرایط آب و هوایی: باران، باد شدید و گرما به ویژه در مرحله پر شدن دانه موجب ورس غلات می شود.
• استفاده از ارقام مقاوم با ساقه های محکم
• مدیریت کوددهی و کاهش مصرف بیش از حد نیتروژن و افزایش پتاسیم جهت استحکام ساقه ها. زیرا کوددهی بیش از حد نیتروژن موجب رشد سریع ساقه ها و ضعیف شدن آنها می شود.
• تناوب زراعی مناسب کشت: تنظیم تاریخ برداشت (برداشت زود هنگام و یا دیر هنگام می تواند در ورس  اثر گذار باشد و هرچه تاریخ کاشت دیرتر باشد، شدت ورس در غلات نیز بیشتر می شود.)
• کمبود آب به خصوص در زمان رشد ساقه ها می تواند آن ها را ضعیف کرده و در نهایت موجب ورس شود.
• رعایت فاصله در کاهش ورس موثر است؛ چرا که در زمان رشد رویشی آن ها مواد غذایی و هوادهی و نور آفتاب به خوبی می تواند صورت بگیرد.

اثرات منفی ورس یا خوابیدگی غلات

• کاهش عملکرد و کیفیت دانه (به ویژه در گندم)
•  دشواری در هنگام برداشت مکانیزه
•  افزایش رطوبت در زیر بوته ها و احتمال حمله و آلودگی بیماری های قارچی و آفات
• کاهش کیفیت محصول و کاهش حجم تولید

علت ایجاد ورس یا خوابیدگی در غلاتی مانند گندم و برنج

در گندم، عامل اصلی ورس ساقه، کاهش استحکام دیواره سلولی به دلیل کاهش لیگنین و سلولز در بافت های پارانشیم، کلانشیم و اسکلرانشیم است که تحت تأثیر عوامل ژنتیکی قرار می گیرد. در برنج، تجمع آمونیوم در شرایط غرقاب باعث تضعیف دیواره سلولی و افزایش طول میانگره ها می شود که ساقه را مستعد به خم شدن می کند.

 توجه کنید که ورس ریشه در هر دو گیاه معمولا به دلیل توسعه ناقص سیستم ریشه ها و تخریب ساختار خاک رخ می دهد. در گندم، کمبود هورمون اتیلن و در برنج، کاهش اکسیژن رسانی ریشه در خاک های غرقاب موجب اختلال در سنتز لیگنین و ضعف در اتصال ریشه و خاک می شود.

ورس یا خوابیدگی در چه محصولاتی به وجود می آید؟

ورس معمولا در غلات با ساقه های بلند و کشیده بروز می دهد. این پدیده نه تنها در غلات، بلکه در سایر محصولات زراعی نیز مشاهده می شود که مهمترین آن ها شامل گندم، جو، برنج، چاودار و یولاف در مراحل انتهایی رشد مستعد ورس ساقه و حتی ریشه هستند. همچنین ذرت و سورگوم به دلیل ارتفاع زیاد و وزن بالای خوشه ها، در معرض ورس باد یا باران قرار می گیرند. حبوبات مانند نخود و لوبیاهایی که دارای ساقه های نازک و انعطاف پذیر هستند، در تراکم های بالا مستعد خوابیدگی می باشند. در محصولاتی مانند کلزا و آفتابگردان، وزن زیاد غوزه و گل آذین با ساقه های توخالی، ورس را افزایش می دهد.

خسارت ورس و خوابیدگی برنج و گندم

خسارت خوابیدگی در برنج، در شالیزارهای با کشت متراکم و ارقام پایه بلند، سالانه حدودا ۱۵ تا ۵۰ درصد از عملکرد محصول را کاهش می دهد. در شرایطی مانند باران های موسمی یا طوفان های باد، این خسارت می تواند به ۷۰ درصد نیز برسد. بر اساس مطالعات جهانی، ورس گندم سالانه حدود ۱۰ تا ۴۰ درصد از عملکرد محصول را کاهش می دهد. در ایران، گزارش ها نشان داده که در سال های پرباران خسارت ورس می تواند تا ۳۰-۵۰ درصد افزایش یابد. در مزارع به دلیل کاهش درصدی عملکرد دانه به اختلال در فتوسنتز و انتقال مواد مغذی، افزایش دانه های پوک و کاهش پروتئین گلوتن، آسیب و خسارت زیادی را وارد می کند.

پیشگیری از ورس با مدیریت زراعی و تغذیه ای

همانطور که ذکر شد استفاده از ارقام مقاوم و پاکوتاه اولین مرحله در جهت جلوگیری از ایجاد ورس است. تنظیم آبیاری به خصوص در برنج و جلوگیری از غرقاب دائمی به همراه هرس برگ ‌های پایینی در برخی محصولات همچون ذرت می‌ تواند مقاومت ساقه را افزایش دهد. عدم مصرف بیش از حد جیبرلین به خصوص در مرحله رشد طولی ساقه می تواند از رشد بیش از اندازه گیاه جلوگیری کند.

کوددهی برای تقویت ساقه و ریشه در برابر ورس غلات

مصرف مناسب کودهای نیتروژنه مخصوصا در مراحل انتهایی رشد، از تجمع نیتروژن اضافی در گیاه و رشد بیش از حد ساقه ها جلوگیری می ‌کند. کودهای پتاسیمی همچون سولفات پتاسیم و سیلیکات پتاسیم با افزایش ضخامت دیواره سلولی و سنتز لیگنین موجب استحکام ساقه و جلوگیری از ورس در غلات می شود. قابل ذکر است کودهای حاوی سیلیکات در برنج و گندم، با تقویت بافت ‌های مکانیکی ساقه و کاهش حساسیت به ورس، نقش کلیدی دارند. علاوه بر این، کودهای حاوی کلسیم و منیزیم مانند نیترات کلسیم به استحکام دیواره سلولی و مقاومت در برابر خوابیدگی غلات کمک می ‌کند.

جمع بندی

ورس در گیاهان یکی از موارد شایعی است که موجب کاهش کیفیت محصول می شود. بهترین راه مقابله با ورس غلات شامل مواردی مانند ترکیب روش ‌های زراعی، ژنتیکی و تغذیه‌ ای است. همچنین استفاده از ارقام پاکوتاه و مقاوم، مدیریت بهینه کوددهی با کاهش نیتروژن و افزایش مصرف سیلیکات پتاسیم و کودهای کلسیمی استحکام ساقه را بهبود می ‌بخشد. با اجرای راهکارهای ذکر شده می ‌توان خسارت ناشی از خوابیدگی را به حداقل رساند و عملکرد و کیفیت محصول را افزایش داد.