خاک های شور، آهکی و فقیر از مهم ترین موارد در کشاورزی هستند؛ چرا که گیاهان کاشته شده در آن ها با عواملی مانند کاهش حاصلخیزی، اختلال و کاهش در جذب عناصر غذایی و عملکرد محصولات رو به رو می شوند. اصلاح این خاک ها در جهت بهبود کیفیت و افزایش برداشت موثر، نیازمند روش های علمی است. یکی از قدیمی ترین این روش ها شامل شستشو یا غرقابی زمین است. همچنین استفاده از مواد آلی، کودهای شیمیایی مناسب و کاشت گیاهان مقاوم و به کارگیری فناوری های جدید از دیگر راه های اصلاح خاک های شور، آهکی و فقیر هستند.

اهمیت نوع بافت خاک چیست؟

درصد شن، رس و سیلت که اجزای تشکیل دهنده خاک هستند که اثر بسیاری در فرایند و عملکرد گیاه دارند؛ چرا که خاک بستر اصلی رشد گیاه است. همانطور که می دانید هر نوع بافت خاکی خصوصیات و ویژگی ‌های خاص خود را دارد. از نظر میزان دریافت آب و مواد مغذی و مدت زمان نگهداری آن ها در خاک متفاوت است. به طور مثال خاکی با بافت شنی دارای ذرات درشت است که چسبندگی پایینی دارد؛ از این رو به سرعت آب و مواد غذایی را از دست می‌دهد.

از طرف دیگر شخم زدن راحت ‌تر و تهویه‌ خوبی دارد. هر بافت خاک به تنهایی مزایا و معایب خاصی دارد. نیاز بافت خاکی گیاه و فرم آن برای اکثر گیاهان یکسان نیست؛ به این معنی که خاک فقط شنی یا فقط رسی گزینه مناسبی نیستند. برای اصلاح خاک کشاورزی که فقط از شن یا رس تشکیل شده است بهتر است از اصلاح کننده‌ هایی مانند کود دامی استفاده کرد.

اصلاح خاک کشاورزی چیست؟

خاک خوب، جایگاه مناسبی برای استقرار گیاه و رشد مفید و موفق آن است. با توجه نوع بافت خاک های ایران متاسفانه بسیاری از زمین ها از خاک با بافت و مواد مغذی خوبی برخوردار نیستند که همین امر موجب کاهش تولید می شود. از آنجایی که کشاورزان نمی‌ توانند در این شرایط محصول خوبی برداشت کنند، باید با اصلاحات خاک شرایط کشت و برداشت را بهتر کنند. در واقع اصلاح خاک عبارت است از همه مواردی که برای بهبود توانایی ها و پتانسیل های خاک از جمله حفظ و جذب آب به خاک اضافه می ‌شود. هدف از اصلاحات خاک در واقع فراهم کردن محیط سالم و غنی تر برای رشد و جذب ریشه ها و گیاهان است.

بهترین روش اصلاح خاک

از دیرباز تا کنون روش های مختلفی در جهت اصلاح بافت خاک انجام می شود. یکی از بهترین روش ها روشی است که می‌ توان با استفاده از مواد آلی در باغ و زمین های کشاورزی خاک را اصلاح نمود. بهترین اصلاح ‌کننده خاک بسته به نوع مشکل خاک و محصول کشت شده می تواند متفاوت باشد. اما معمولا مواد آلی و کودهایی مانند کود هیومیک اسید و کود گوگرد، کود دامی پوسیده و کمپوست به ‌عنوان اصلاح ‌کننده‌ های مهم خاک شناخته می‌ شوند. این نوع مواد آلی و کودها به بهبود ساختار خاک، افزایش ظرفیت نگهداری آب و افزایش فعالیت میکروارگانیسم ‌های مفید خاک کمک زیادی می ‌کنند و مواد مغذی خاک را به مرور در اختیار گیاه قرار می‌ دهند.

توجه کنید که برای خاک‌ های رسی، افزودن مواد آلی موجب ایجاد تخلخل و کاهش چسبندگی دانه های خاک می ‌شود. برای خاک ‌های شنی، افزایش مواد آلی سبب حفظ رطوبت آب در خاک و کاهش شسته‌ شدن مواد غذایی می ‌گردد. همچنین در خاک‌ های قلیایی، علاوه بر مواد آلی، استفاده از گوگرد و سولفات ‌ها می‌ تواند به کاهش pH خاک و بهبود جذب مواد غذایی کمک کند. علاوه بر موارد و کودهای ذکر شده برخی ترکیبات هستند که در کشاورزی در جهت اصلاح خاک به خصوص خاک های شور باعث جایگزینی سدیم با کلسیم می شود و به بهبود ساختمان خاک کمک می ‌کند. توجه کنید که انتخاب بهترین کود اصلاح‌ کننده خاک باید با توجه به تحلیل خاک، شرایط اقلیمی و نوع محصول صورت بگیرد.

اصلاح خاک کشاورزی سنگین

در واقع خاک‌ های سنگین خاک ‌هایی هستند که از مقدار زیادی رس تشکیل شده‌ اند. خاک ‌ورزی در این خاک‌ ها بسیار دشوار است؛ زیرا هم نفوذپذیری کمی دارند و هم در اثر باران مستعد تشکیل سله هستند. راهکاری که برای اصلاح خاک کشاورزی سنگین توصیه می ‌شود شامل استفاده از مواد آلی و کودهای ارگانیک است. مواد آلی از جمله هیومیک اسیدها و کودهای دامی کاملا پوسیده می توانند نفوذپذیری خاک را افزایش ‌دهند و موجب بهبود ساختار خاک ‌گردند.

در واقع کود هیومیک اسید موجب اصلاح بافت خاک ‌می شود. اسید هیومیک به ایجاد هوادهی به اندازه و کافی برای جذب آب و حفظ آن می ‌گردد. همچنین این کود در افزایش جذب عناصر در خاک و به افزایش عملکرد و فعالیت میکروارگانیسم ‌های مفید خاک موثر است.

شناخت خاک ‌های شور، سدیمی، آهکی

خاک ‌های شور، سدیمی و یا آهکی فرم های مختلفی از خاک های غیر مرغوب هستند. محصول در این نوع خاک ها یا رشد ندارد یا به سختی رشد خواهند کرد. شرایط و وضعیت آب و هوای کشور بر وجود خشکسالی در برخی از مناطق تاثیر مستقیم دارد. خاک در برخی از مناطق حالت قلیایی، سدیمی و یا شور می شود. از طرف دیگر استفاده از کودهای مختلف شیمیایی نامرغوب و کودهای آلی بی کیفیت، مصرف بد موقع آن ها و کاهش بارندگی و مصرف بی رویه آب های زیر زمینی می ‌توانند در شور شدن خاک تاثیرگذار باشد.

توجه کنید که رعایت میزان مصرف کودها تاثیر زیادی در بافت خاک دارد. در صورتی که عناصری مانند سدیم و سایر املاح موجود حتی املاح و عناصر مفید در خاک بیش از حد نرمال شود، کیفیت خاک و جذب سایر عناصر را کاهش می دهد. به عنوان مثال بالا بودن درصد آهک خاک علاوه بر سفت شدن خاک و کاهش ظرفیت هوای اطراف ریشه گیاه، در جذب عناصر غذایی اختلال ایجاد می کند.

در واقع ازدیاد این املاح موجود در خاک، فشار اسمزی محلول خاک را نیز بالا می برد. از این‌ رو تعادل یونی در خاک به هم می ریزد و قدرت جذب آب توسط گیاه به میزان چشمگیری کاهش می ‌یابد. توجه کنید که محصولاتی که آستانه تحمل آنها در خاک‌ های شور، سدیمی و آهکی پایین است، کیفیت و کمیت آنها در این نوع خاک ها به شدت کاهش می یابد. همچنین به دلیل عدم جذب تغذیه ای نامناسب در این نوع خاک ها، مقاومت آن‌ها در برابر عوامل بیماری‌ زا و آفات بسیار کم می ‌شود.

چگونگی اصلاح خاک شور و آهکی

شوری خاک اثر بسیار بد و مخربی روی گیاهان زراعی و درختان اعمال می‌ کند؛ زیرا بسیاری از گیاهان قادر به تحمل شوری نیستند. تنها برخی از درخت ها مانند درخت پسته می تواند نسبت به شوری مقاومت کند. راهکارهای بسیار زیادی جهت کنترل شوری و آهکی خاک وجود دارد.

به عنوان مثال، یکی از راه ‌های قدیمی و موثر اصلاح خاک شور ایجاد زهکشی مناسب در خاک و آبشویی یا عمل چیلینگ است. از طریق این روش نمک ‌های اضافی محلولی که در خاک وجود دارند کاملا شسته و سپس از خاک خارج می ‌شود. اما روش غرقابی بدی هایی از جمله شسته شدن مواد و املاح مفید خاک و خفگی ریشه ها در برخی موارد دارد. آبیاری سنگین با هدف شستشوی املاح معمولا در باغات در زمستان که درخت در خواب است و در گیاهان زراعی قبل از کاشت انجام می شود تا آسیبی به گیاه وارد نشود.

از دیگر روش ‌های کاهش اثر شوری و آهکی خاک ایجاد فاصله کم در بین دو آبیاری است و دور آبیاری را کوتاه ‌تر در نظر بگیرید. روش موثر دیگر در زمینه اصلاح خاک های شور و آهکی کاهش میزان تبخیر از سطح خاک است. با استفاده از آنتی ‌سالت ‌ها یا ضد شوری می توان موجب حفظ رطوبت خاک، انتقال نمک یا سدیم از لایه‌ های رویی خاک به ناحیه زیرین و دور شدن از محیط رشد ریشه می شود. در این حالت مصرف کودهای ضد شوری و حاوی کلسیم ویا استفاده از کودهای اسیدی مانند اسید فسفریک یا اسید انفوریک در صورتی که به میزان لازم و در زمان مناسب استفاده شود توصیه می شود و به اصلاح خاک کمک می کند.

اصلاح خاک شور با اسید هیومیک

کود هیومیک اسید مستقیما نمی تواند در کنترل شوری موثر باشد. اما به دلیل خاصیتی که دارد با کاهش پی اچ خاک باعث آزادسازی عناصر غذایی خاک می‌ شود. این کود به ریشه کمک میکند تا این عناصر را راحت ‌تر جذب کند. در واقع حضور کود اسید هیومیک در خاک شور می‌ تواند سبب فعالیت بیشتر ریشه در جهت جذب عناصر شود. از این رو اثر منفی شوری را کاهش می دهد. هیومیک اسید به عنوان یک تسهیل ‌کننده تغذیه ‌ای، به گیاه کمک می ‌کند تا بهتر بتواند عناصری که جذب آن ها در این نوع خاک ها سخت تر است را جذب نماید.

اصلاح خاک شور با کود گوگرد

یکی دیگر از راه‌ های مفید در اصلاح خاک شور، استفاده از کود گوگرد است. در واقع گوگرد می تواند باکتری‌های اکسید کننده را در خاک فعال کند و به تولید اسید سولفوریک به میزان کم در خاک کمک نماید. اسید سولفوریک تولیدی می‌ تواند کلر و سدیم را از خاک آزاد و آن‌ ها را از دسترس گیاه خارج کند. همچنین استفاده مناسب از گوگرد می تواند موجب بهبود تعادل شیمیایی خاک شود. گوگرد با کاهش پی اچ خاک درصد جذب را به خصوص در خاک های قلیایی بیشتر می کند. توجه کنید که مصرف بیش از حد گوگرد می‌ تواند خاک را بیش از حد اسیدی کند. بنابراین، تعادل در مقدار مصرف گوگرد مهم است.

اصلاح خاک با کودهای شیمیایی

استفاده از کودهای شیمیایی برای اصلاح خاک نه تنها مضر نیستند، بلکه می توانند در خاک باعث کاهش اسیدیته و شوری خاک شوند. نمونه های کودی بسیاری هستند که فرم های مختلفی از آن ها در بازار است.

از بهترین کودهای اصلاح کننده خاک و ضد شوری کودهایی نظیر کود انفوریک اسید، هیومیک اسید، کود گوگرد، کود کنتراسال، کود ماکسی پلنت سال، کنترل پی اچ تریتاسول، کود مرغی بیو اگرو، کود بیو میکس، کود ارگانومیت و  کود دیسال کا و… هستند که در اصلاح بافت خاک و افزایش نفوذپذیری آب در خاک و حتی احیا کنندگی خاک های آهکی، تقویت سیستم ریشه و بهبود رشد آن، کاهش شوری و تعدیل پی اچ خاک، کاهش هزینه ها به دلیل جذب بیشتر عناصر، افزایش مقاومت گیاه به تنش ها و آفات و بیماری، تغییر نسبت کلسیم و نیتروژن در اطراف ریشه، افزایش رشد گیاه و رویش و عملکرد آن بسیار موثر هستند.

سخن پایانی

اصلاح خاک یک فرایند تخصصی است که با توجه به نوع و وضعیت خاک انجام می‌ شود. در اصلاح خاک نمی توان قبل از کارشناسی های لازم از موارد ذکر شده استفاده کرد. چرا که هر کدام از مشکلات خاک می توانند درمان های مختلفی را با توجه به نوع خاک و نوع محصول داشته باشند. هیچ اصلاح کننده‌ ای به ‌طور کلی برای همه انواع خاک مناسب نیست. بهترین اصلاح کننده برای هر خاک، بر اساس نیازهای خاص آن خاک و مشکلات موجود در آن تعیین می ‌شود. از این رو قبل از مصرف با کارشناسان فنی در تماس باشید.