درخت سیب یکی از مهم ‌ترین محصولات باغی جهان است که نقش حیاتی در اقتصاد و تغذیه انسان دارد. با این حال، آفات و بیماری‌ های مختلف، سالانه خسارات قابل توجهی به این درختان وارد می ‌کنند. از جمله مهم ‌ترین آفات می ‌توان به کرم سیب، شته‌ ها و کنه ‌ها اشاره کرد، در حالی که بیماری ‌هایی مانند لکه سیاه، سفیدک پودری و پوسیدگی ریشه نیز سلامت درختان را تهدید می‌ کنند. شناخت این عوامل خسارت ‌زا و روش ‌های مدیریت آن‌ها برای افزایش عملکرد و کیفیت محصول ضروری است. این مقاله به بررسی مهم ‌ترین آفات و بیماری‌ های درخت سیب و راه ‌های کنترل آن‌ها می‌ پردازد.

شته آردآلود سیب

شته آردآلود سیب (Eriosoma lanigerum) یکی از آفات مهم درختان سیب است. این آفت به ‌صورت کلنی ‌ها و جمعیت های پوشیده از ماده مومی سفید روی تنه، شاخه ‌ها و ریشه مشاهده می ‌شود. این آفت با مکیدن شیره گیاهی باعث ضعف درخت، کاهش رشد و ترشح عسلک می ‌شود که سبب رشد قارچ‌ های دوده‌ ای می‌ گردد. خسارت این آفات در ناحیه ریشه می تواند باعث ایجاد گال‌ های سرطانی و و در نهایت کاهش جذب آب و مواد مغذی می‌ شود.

کنترل شته آردآلود سیب

برای پیشگیری و کنترل این آفت می توان از هرس و سوزاندن شاخه ‌های آلوده، استفاده از زنبور پارازیتوئید، انتخاب ارقام مقاوم، جلوگیری از آبیاری بیش از حد و مصرف سموم سیستمیک مانند ایمیداکلوپرید در پیش روی و گسترش این آفت جلوگیری کرد.

شته مومی سیب

شته مومی سیب این آفت از خانواده Aphididae بوده و به دلیل ترشح پودر مومی سفیدرنگ به راحتی قابل تشخیص است. حشرات بالغ به رنگ قهوه‌ ای مایل به صورتی بوده و کلونی‌ های آن‌ها عمدتا در محل زخم ‌های هرس، جوانه ‌ها و حتی ریشه‌ ها تجمع می ‌یابند. این آفت با مکیدن شیره گیاهی باعث ایجاد گال ‌های چوبی (به ویژه در ریشه) می ‌شود که منجر به اختلال در انتقال مواد غذایی، کاهش رشد درخت و نهایتا کاهش کمیت و کیفیت محصول می‌ گردد. ترشح عسلک نیز محیط را برای رشد قارچ‌ های دوده ‌ای مساعد می ‌کند.

روش ‌های پیشگیری و کنترل شته مومی سیب

• زراعی: استفاده از پایه ‌های مقاوم مانند سری MM، هرس و امحای شاخه‌ های آلوده
• بیولوژیک: معرفی زنبور پارازیتوئید Aphelinus mali (موثرترین دشمن طبیعی)
• شیمیایی: استفاده از سموم سیستمیک مانند ایمیداکلوپرید و تیامتوکسام در زمان طغیان
• مکانیکی: شستشوی تنه با آب تحت فشار جهت کاهش جمعیت

خسارات اقتصادی شته مومی سیب

آلودگی شدید می‌ تواند تا 60% کاهش محصول و 30% تلفات درختان جوان را در پی داشته باشد. گال ‌های ریشه ‌ای باعث کاهش عمر اقتصادی باغ می ‌شوند. در صورت عدم مدیریت، این آفت می ‌تواند تمام باغ را آلوده نماید.

شپشک نخودی سیب

شپشک نخودی سیب (Ealecanium coryli) یکی از آفات مهم درختان سیب است که به رنگ قهوه ای تیره و یا قهوه ای روشن ظاهر می ‌شود. این آفت با تغذیه از شیره گیاهی باعث پیچیدگی برگ ‌ها، توقف رشد جوانه ‌ها و بدشکلی میوه ‌ها می ‌گردد. ترشح عسلک توسط این شته موجب جلب مورچه ‌ها و رشد قارچ‌ های دوده ‌ای می‌ شود که بر کیفیت میوه تأثیر منفی می‌ گذارد. شپشک نخودی از دسته آفات سپردار و مکنده است که بسیار کم تحرک هستند. زمان بلوغ و حشره کامل، به حالت نیم کروی می باشد و بیشتر در مناطق سردسیر دیده می شود. جهت پیشگیری و کنترل از این آفت می توان از کفشدوزک ‌ها و زنبورهای پارازیتوئید، شستشوی درختان با آب تحت فشار و مصرف سموم سیستمیک مانند ایمیداکلوپرید استفاده کرد.

شته سبز سیب

شته سبز سیب (Aphis pomi) یکی از مهم‌ ترین آفات درختان سیب و گلابی محسوب می ‌شود. این حشره کوچک (1.5-2.5 میلی‌متر) به رنگ سبز روشن تا زرد مایل به سبز است. تجمع یا کلنی آن ها معمولا در سطح زیرین برگ‌ ها، جوانه ‌ها و سرشاخه‌ های جوان می باشد. با مکیدن شیره گیاهی باعث پیچیدگی برگ ‌ها، توقف رشد سرشاخه ‌ها و ضعف عمومی درخت می ‌شود که می توان با هرس و سوزاندن شاخه ‌های آلوده، تنظیم آبیاری و تغذیه درخت با کودهای حاوی کلسیم، جلوگیری از مصرف بیش از حد کودهای نیتروژنه، استفاده از دشمنان طبیعی مانند کفشدوزک‌ ها و زنبورهای پارازیتوئید، مصرف سموم سیستمیک مانند ایمیداکلوپرید همراه با صابون ‌های حشره‌ کش و روغن‌ های باغبانی در مرحله خواب زمستانه می تواند به کنترل این آفت کمک کند.

شپشک واوی سیب

شپشک ماده به رنگ قهوه ای روشن، گلابی شکل و شبیه حرف (و) است و به همین جهت به آن شپشک واوی می گویند که طول سپر حدود ۲ – ۳ میلی متر است. در زیر سپر حشره ماده خرطوم قرار دارد که با آن داخل بافت گیاه کرده و با مکیدن شیره باعث ضعف و خشکیدگی شاخه ها می گردد. این آفت تقریبا بدون حرکت و ثابت است و حشره ماده بدون دخالت حشره نر زیر سپر خود حدود ۵۰ عدد تخم می گذارد، که این تخم ها سفید و بیضی شکل است.

در بهار در شرایط آب و هوایی متعادل در نیمه اول اردیبهشت ماه تخم ها باز می شود و پوره های حشره خارج می شود و پس از ۱-۲ روز حرکت روی شاخه ها مستقر و ثابت می گردند و به مرور روی خود سپری را به وجود می آورند. استفاده از دشمنان طبیعی مانند کفشدوزک ‌ها و زنبورهای پارازیتوئید، مصرف سموم سیستمیک مانند ایمیداکلوپرید همراه با صابون ‌های حشره‌کش و روغن ‌های باغبانی در مرحله خواب زمستانه می تواند به کنترل این آفت کمک می کند.

بیماری لکه سیاه سیب

لکه سیاه سیب (Venturia inaequalis) یکی از مخرب ‌ترین بیماری‌ های قارچی درختان سیب است که توسط قارچی به نام Venturia inaequalis وجود می آید. بیماری لکه سیاه در تمام کشورهایی که کشت سیب در آنها انجام می شود، وجود دارد. لکه ها در ابتدا به رنگ سبز زیتونی هستند و بعد ظاهر آن ها مخملی می شود. به تدریج به ‌صورت لکه‌ های قهوه ای تیره تا سیاه رنگ روی برگ‌ ها، میوه ‌ها و گاهی شاخه‌ های جوان ظاهر می ‌شود.

این قارچ در شرایط مرطوب و دمای 16-24 درجه سانتیگراد به سرعت گسترش می ‌یابد و می تواند حجم بازارپسندی را به شدت کاهش دهد. جهت کنترل این بیماری می توان با جمع ‌آوری و سوزاندن برگ ‌های آلوده در پاییز، هرس مناسب برای بهبود جریان هوا، انتخاب ارقام مقاوم، مصرف کودهای کلسیمی و استفاده از قارچ‌ کش ‌های تماسی کاپتان و بنومیل از گسترش و شیوع آن جلوگیری کرد.

بیماری سفیدک پودری سیب

بیماری سفیدک پودری سیب (Podosphaera leucotricha) یکی از شایع‌ ترین بیماری ‌های قارچی درختان سیب است. این بیماری به ‌صورت پوشش سفید پودری روی برگ ‌ها، جوانه ‌ها، گل‌ ها و میوه ‌ها ظاهر می ‌شود. این قارچ در شرایط خشک و دمای 15-22 درجه سانتیگراد به‌ سرعت گسترش می‌ یابد. علائم اولیه شامل ایجاد پوشش سفید رنگ پیچیدگی برگ ‌ها و توقف رشد جوانه‌ هاست که در نهایت منجر به ضعف عمومی درخت می ‌شود. سفیدک پودری برخلاف بسیاری از بیماری‌  های قارچی، به رطوبت آزاد نیاز ندارد و در هوای خشک نیز فعال می  ‌ماند.

برای پیشگیری و کنترل این بیماری، ترکیبی از روش ‌های زراعی، شیمیایی و بیولوژیک توصیه می‌ شود. اقدامات زراعی شامل هرس شاخه‌ های آلوده، حفظ فاصله مناسب بین درختان و استفاده از ارقام مقاوم است. کنترل شیمیایی با قارچ ‌کش ‌های گوگردی، تری ‌آزول ‌ها و استروبیلورین‌  ها در مراحل بحرانی رشد درخت انجام می ‌شود. در موارد شدید، آلودگی می ‌تواند باعث ریزش جوانه‌ های گل و کاهش محصول سال بعد نیز شود.

بیماری زنگ سیب

بیماری زنگ سیب یک بیماری مخرب است که به صورت لکه‌ های نارنجی یا قرمز روی برگ‌ ها و میوه‌  های درخت سیب ظاهر می‌ شود. با دست زدن به آن هاگ های قارچ موجب نارنجی شدن دست می شود. این قارچ چرخه زندگی پیچیده ‌ای دارد و برای تکمیل آن به دو میزبان درخت سیب و گونه ‌های سرو نیازمند است. علائم اولیه آن شامل ظهور جوش ‌های کوچک و برجسته روی سطح بالایی برگ‌ ها می باشد که به تدریج به لکه‌ های بزرگتر با حاشیه زرد تبدیل می ‌شوند. در مراحل پیشرفته، ساختارهای قارچی به شکل رشته‌ های طویل و شاخک ‌مانند در سطح زیرین برگ‌ ها توسعه می ‌یابند.

برای پیشگیری و کنترل این بیماری، حذف میزبان واسط در شعاع حداقل ۲۰۰ متری باغ ضروری است. استفاده از ارقام مقاوم، همراه با سمپاشی دوره‌ ای با قارچ ‌کش‌ های مسی یا تری ‌آزول ‌ها در فصل رشد موثر است. هرس شاخه های آلوده و جمع ‌آوری بقایای گیاهی نیز از گسترش بیماری جلوگیری می ‌کند.

بیماری پوسیدگی قهوه ‌ای یا مومیایی سیب

بیماری پوسیدگی قهوه ‌ای یا مومیایی سیب (Monilinia fructigena) یکی از شایع ترین بیماری ‌های درختان سیب محسوب می‌ شود که عامل آن قارچ ‌های خانواده Monilinia (مثل Monilinia fructigena، Monilinia laxa و Monilinia fructicola) است. این قارچ باعث ایجاد لکه‌ های قهوه ‌ای گرد و آبکی روی میوه ‌ها می ‌شود که به تدریج گسترش می یاید و کل میوه را فرا می‌گیرد. در نهایت میوه‌ های آلوده چروکیده و سفت می شود و به شکل مومیایی روی درخت باقی می‌ مانند. این قارچ در دمای 20-25 درجه سانتیگراد و رطوبت بالا به سرعت رشد می‌کند و می ‌تواند در طول فصل رشد و انبارداری خسارت وارد کند.

برای پیشگیری و کنترل این بیماری، جمع ‌آوری و نابودی میوه ‌های آلوده از درخت و سطح باغ ضروری است. هرس شاخه ‌های خشک و بهبود گردش هوا در تاج درخت از طریق هرس مناسب مؤثر است. سمپاشی با قارچ ‌کش ‌های مناسب مانند کاپتان یا تیوفانات متیل در مراحل بحرانی رشد میوه توصیه می‌ شود. در انبار باید دما و رطوبت کنترل شود و از انبار کردن میوه ‌های آسیب دیده خودداری شود. خسارات این بیماری شامل کاهش 30-50 درصدی محصول، افت کیفیت میوه و کاهش ماندگاری محصول است. در موارد شدید، بیماری می ‌تواند تا 80 درصد محصول را در انبار از بین ببرد و خسارت اقتصادی سنگینی به باغداران وارد کند.

بیماری پوسیدگی آرمیلاریایی سیب

بیماری پوسیدگی آرمیلاریایی ریشه سیب (Armillaria mellea) یکی از مخرب ‌ترین بیماری ‌های قارچی درختان سیب به شمار می ‌رود. این قارچ با حمله به ریشه‌ درخت، سبب پوسیدگی ریشه ‌های اصلی و فرعی درخت می شود و به تدریج سیستم آوندی را از بین می‌ برد. علائم اولیه حضور این بیماری شامل زردی برگ ‌ها، کاهش رشد و پژمردگی شاخه ‌ها است که در نهایت منجر به مرگ ناگهانی درخت می ‌شود.

یکی از مشخصه های بارز این بیماری وجود ریسه ‌های سفید قارچ بین پوست و چوب ریشه و تشکیل قارچی در پای درختان آلوده در فصل پاییز است. همچنین مرگ تدریجی درختان، کاهش شدید محصول و در موارد پیشرفته بیماری می‌ تواند خسارات اقتصادی جبران‌ ناپذیری به بار آورد. برای پیشگیری و کنترل پوسیدگی آرمیلاریایی، زهکشی مناسب زمین، حذف کامل ریشه ‌های آلوده و ضدعفونی خاک با متیل بروماید، کاشت درختان روی پایه‌ های مقاوم توصیه می ‌شود.

بیماری پوسیدگی فیتوفتورایی طوقه و ریشه سیب

بیماری پوسیدگی فیتوفتورایی طوقه و ریشه سیب (Phytophthora spp.) یکی از بیماری ‌های خطرناک و مهم درختان سیب شامل می‌ شود و توسط گروهی از قارچ ‌همچون قارچ های خاکزی ایجاد می‌ شود. این پاتوژن به خصوص در خاک‌ های سنگین با زهکشی ضعیف و شرایط مرطوب فعال می ‌شود. علائم ابتدایی بیماری پوسیدگی فیتوفتورایی شامل تیره شدن و لهیدگی و پوسیدگی بافت پوست در ناحیه طوقه، ترشح صمغ و پوسیدگی ریشه ‌های فرعی درخت است. در مراحل پیشرفته بیماری، برگ ‌ها و درختان به صورت ناگهانی زرد می ‌شوند. نکته قابل توجه این است که آلودگی معمولا به صورت تدریجی گسترش می یابد و امکان اثر ناگهانی دارد.

برای پیشگیری و کنترل این بیماری، مدیریت آبیاری و بهبود زهکشی خاک ضروری است. انتخاب پایه ‌های مقاوم و مصرف قارچ ‌کش ‌های سیستمیک مانند فوزتیل آلومینیوم و متالاکسیل در مراحل اولیه آلودگی موثر است. جلوگیری از آسیب مکانیکی به طوقه درختان و ضدعفونی ابزارهای هرس ضروری است. حضور این بیماری موجب مرگ درختان جوان، کاهش شدید محصول در درختان مسن می شود.

جمع بندی

درخت سیب به ‌عنوان یکی از مهم‌ ترین محصولات باغی، می تواند در معرض آفات و بیماری ‌های مختلفی قرار گیرد که خسارات اقتصادی قابل ‌توجهی وارد می کنند. شته‌ ها، کنه ‌ها، کرم سیب و بیماری‌ هایی مانند لکه سیاه، سفیدک پودری و پوسیدگی ریشه و… از مهم‌ ترین عوامل خسارت زایی این درخت هستند که با مدیریت تلفیقی شامل روش‌ های زراعی، بیولوژیکی و شیمیایی، بهترین راهکار برای کنترل این عوامل است.